Autor: Waldemar Wojna
W. Wojna
Rozwój sektora edukacji i szkolnictwa wyższego jest procesem długofalowym, składającym się z wielu zróżnicowanych etapów. Uczelnie wyższe w Polsce, mając na celu doskonalenie jakości kształcenia, aktualizują ofertę dydaktyczną, dostosowują wewnętrzne akty prawne, a nawet zmieniają swoją infrastrukturę. Wszystkim daleko idącym zmianom towarzyszą również debaty, które niekiedy powodują zmianę dyskursu akademickiego. Zdrowa i właściwie prowadzona komunikacja pozwala nie tylko zebrać różnorodne perspektywy, ale i uświadomić debatujących o istotnych zmianach w postrzeganiu norm przez społeczeństwo. Właśnie te normy stają się często fundamentem do nowych rozwiązań, tworząc niekiedy tak zwane dobre praktyki – innowacyjne, trwałe i uniwersalne wzorce cechujące się skutecznością i etycznością w swoich rozwiązaniach. Wraz z utrwalaniem i szerzeniem dobrych praktyk, po pewnym czasie przestają charakteryzować się innowacyjnością, zmieniając się w standardy, które powinny być realizowane w ramach każdej uczelni. Podobna historia dotyczy wsparcia dla studentów z niepełnosprawnościami oraz wszelkich form indywidualnego dostosowania procesu dydaktycznego względem ich potrzeb.
Nota Historyczna
Zmiana działań skierowanych na wsparcie osób z niepełnosprawnościami sięga blisko 30 lat wstecz i od tamtego czasu ulega stałym i innowacyjnym przekształceniom. Stwarzanie studentom i doktorantom z niepełnosprawnościami warunków do pełnego udziału w procesie kształcenia (w tym w badaniach naukowych), które w latach 90 XX wieku mogło zostać uznane za dobrą praktykę, już w roku 2012 poprzez ratyfikację Konwencji ONZ o prawach osób z niepełnosprawnościami i nowelizację ustawy Prawo o szkolnictwie wyższym stało się standardem.
Uczelnie coraz częściej powoływały do funkcjonowania osobne biura czy pPełnomocników ds. Osób z niepełnosprawnościami. Studenci ze specjalnymi potrzebami mogli tym samym czuć większy komfort w związku ze studiowaniem, mając świadomość o istnieniu specjalnie dedykowanej dla nich jednostki organizacyjnej uczelni.
Te wszystkie zmiany, wraz rozszerzaniem dostępnych rozwiązań przełożyły się także na liczbę osób z niepełnosprawnościami, decydującymi się podjąć studia w Polsce. Według danych z Głównego Urzędu Statystycznego, liczba tych studentów w latach 2011-2021 utrzymuje się na wysokim poziomie, stanowiąc od 1,66% do 1,89% wszystkich osób studiujących. Można zauważyć, że w pewnej mierze jest to jednak tendencja spadkowa.
Opracowanie własne. Dane z GUS, na podstawie: Szkolnictwo wyższe i jego finanse 2018-2021; Szkoły wyższe i ich finanse 2011-2017
Ośmielę się jednak o optymistyczne stwierdzenie, że liczba osób z niepełnosprawnościami w szkolnictwie wyższym nie determinuje mnogości sposobów i metod, jakie są oferowane ze strony władz uczelni względem potrzebujących. W ofercie zdecydowanej większości uczelni znajdują się wszystkie elementarne formy pomocy, włączając w nie także pewne modyfikacje, względem optymalizacji prawa do indywidualnej organizacji studiów. Na potrzeby artykułu pominę przywileje osób z niepełnosprawnościami do uzyskiwania dodatkowych świadczeń materialnych i skupię się tylko na dostosowaniu procesu dydaktycznego.
Indywidualna Organizacja Studiów dla osób z niepełnosprawnościami
Ustawa prawo o szkolnictwie wyższym i nauce definiuje jedno z podstawowych praw studenta, jakim jest prawo do odbywania studiów według tak zwanej indywidualnej organizacji studiów (IOS). Przesłanką do uzyskania IOS może być realizacja więcej niż jednego programu studiów, udział w projektach badawczych, działalność w ramach samorządu studenckiego, ale również długotrwała choroba lub niepełnosprawność. Uczelnie na różne sposoby tworzą regulacje związane z IOS dla osób z niepełnosprawnościami. Są to przede wszystkim szerokie uszczegółowienia w ramach regulaminu studiów, dodatkowe załączniki do aktów prawnych czy osobne dokumenty definiujące i określające zakres wsparcia dla osób z niepełnosprawnościami.
Na szczególną uwagę zasługują wszystkie pochodne IOS, które uzyskały własną tożsamość w zakresie uczelnianych rozwiązań. Pragnę zaznaczyć, że w wielu przypadkach odnoszą się nie tylko do niepełnosprawności, lecz także do problemów zdrowotnych. Są to dla przykładu:
- Racjonalne Dostosowanie Procesu Kształcenia (RD)
- Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu
- Adaptacja Procesu Kształcenia (APK)
- Uniwersytet Gdański
- Studiowanie dla osób ze szczególnymi potrzebami
- Uniwersytet Rzeszowski
- Adaptacje Procesu Studiowania (APS)
- Uniwersytet Jagielloński
- Indywidualne Dostosowanie Studiów (IDS)
- Uniwersytet Śląski w Katowicach
Powyższe formy wsparcia określają przede wszystkim rozwiązania zapewniane ze strony uczelni, które zmieniają indywidualny proces kształcenia na potrzeby osób z niepełnosprawnościami. Na szczególną uwagę zasługuje jednak fakt, że wspomniane formy nie powinny obniżać poziomu wymagań akademickich względem objętych nimi studentów. Jest to równoznaczne z tym, że osoby studiujące w ramach IOS dla osób z niepełnosprawnościami mogą nabywać i weryfikować efekty uczenia się tak samo skutecznie, jak pozostali studenci. W każdej uczelni kluczowym hasłem względem takiej indywidualnej modyfikacji procesu dydaktycznego do możliwości osób z niepełnosprawnością powinna być adaptacja i dostosowanie, a nie ułatwienie czy obniżenie.
Zakres i formy dostosowania studiów
Zakres pomocy obejmujący metody, sposoby czy sprawdzone w uczelni praktyki opisane w powyższych dokumentach można ujednolicić do 3 kategorii tematycznych:
- Dostosowanie weryfikacji
- Dostosowanie procesowe/dydaktyczne
- Wsparcie doraźne
Dostosowanie weryfikacji związane jest z zaadaptowaniem narzędzi i metod weryfikujących nabyte przez studentów efekty uczenia się. Do takich rozwiązań należą między innymi:
- zmiana terminu zaliczenia lub egzaminu;
- zmiana formy egzaminu lub zaliczenia (z pisemnej na ustną lub odwrotnie);
- wydłużenia czasu trwania egzaminu lub zaliczenia (na przykład do 50% czasu podstawowego);
- zmiany organizacji sesji egzaminacyjnej;
- możliwość korzystania z krótkich przerw podczas egzaminu;
- możliwość rozłożenia na części egzaminów o obszernej treści;
- możliwość wypełniania arkusza odpowiedzi sporządzonego w alfabecie Braille’a;
- możliwość wypełniania arkusza odpowiedzi w powiększonym druku;
- możliwość korzystania z dodatkowych urządzeń wspomagających, m.in.: komputerów, komputerów specjalistycznych, tabletów, klawiatur alternatywnych, oprogramowania udźwiękawiającego, urządzeń brajlowskich;
- możliwość korzystania z pomocy osób wspomagających, np. tłumacza języka migowego, asystenta dydaktycznego;
Dostosowanie procesowe dotyczy zindywidualizowanej modyfikacji procesu dydaktycznego związanego z nabywaniem efektów uczenia się poprzez uczestnictwo w zajęciach lub realizację działań ujętych w programie studiów. Podejście to będzie cechowało się przede wszystkim:
- otrzymywaniem przed zajęciami dostosowanych materiałów dydaktycznych;
- dostosowaniem zajęć z wychowania fizycznego;
- zmianą miejsca odbywania zajęć;
- wsparciem asystenta przy realizacji zadań (na przykład stenotypisty lub tłumacza brajlowskiego);
- umożliwieniem nagrywania zajęć;
- umożliwieniem korzystania w trakcie zajęć ze specjalistycznych urządzeń, na przykład wspomagających słyszenie.
Na wsparcie doraźne przekładają się elementy nie odnoszące się do dwóch powyższych kategorii. W ramach tych form może być to na przykład:
- dostosowywanie przestrzeni i infrastruktury do potrzeb osób z niepełnosprawnościami;
- zwiększanie mobilności lokalnej, poprzez zapewnienie transportu do miejsc odbywania zajęć;
- stałe wsparcie biura czy pełnomocnika ds. Osób z niepełnosprawnościami;
- dodatkowe konsultacje psychologiczne lub zawodowe.
Podsumowanie
W zależności od uczelni czy potrzeb studentów, dostosowanie procesu dydaktycznego przybiera zróżnicowane formy. Studenci z niepełnosprawnościami stale stanowią liczną grupę społeczności akademickiej, a ciągłe doskonalenie i optymalizacja form zapewnianej dla nich pomocy jest kierunkiem, który powinien być jednym z elementów szerzenia kultury jakości i dobrych praktyk w szkolnictwie wyższym w Polsce.
Źródła:
Konwencja o prawach osób niepełnosprawnych z dnia 13 grudnia 2006 r., Dz.U. 2012, poz. 1169. (https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/download.xsp/WDU20120001169/O/D20121169.pdf)
Ustawa Prawo o szkolnictwie wyższym z 27 lipca 2005 r., Dz.U. 2012, poz. 572 (ze zm.)
Ustawa Prawo o Szkolnictwie wyższym z 20 lipca 2018 r., Dz.U. 2018, poz. 1668.
Alter idem – student z niepełnosprawnością w systemie szkolnictwa wyższego (Joanna Sztobryn-Giercuszkiewicz) (https://dspace.uni.lodz.pl/xmlui/bitstream/handle/11089/23037/%5b99%5d-145_Sztobryn-Giercuszkiewicz_Alter%20idem.pdf?sequence=3&isAllowed=y)
Dane z GUS, na podstawie: Szkolnictwo wyższe i jego finanse 2018-2021; Szkoły wyższe i ich finanse 2011-2017 (https://stat.gov.pl/obszary-tematyczne/edukacja/edukacja/szkolnictwo-wyzsze-i-jego-finanse-w-2021-roku,2,18.html)
Niepełnosprawni w szkolnictwie wyższym – stan obecny i perspektywy (Monika Czerw) (https://ojs.ukw.edu.pl/index.php/szp/article/view/632/622)